महाभारत : धर्म र मानवताको महाकाव्य

महाभारत संसारको सबैभन्दा लामो र प्रभावशाली महाकाव्य हो। यो केवल कुरुक्षेत्रको युद्धको कथा मात्र होइन, यो मानव जीवनको जटिलता, धर्म र अधर्मको द्वन्द्व, र कर्तव्यको गहिरो अध्ययन हो। महर्षि व्यासद्वारा रचित यो महाकाव्यमा करिब एक लाख श्लोक छन् र यसलाई पञ्चम वेद मानिन्छ।

मुख्य वंश र पात्रहरू

कुरु वंशको उत्पत्ति

महाभारतको कथा हस्तिनापुरको कुरु वंशसँग सुरु हुन्छ। राजा शान्तनु र गङ्गा देवीका पुत्र भीष्म (देवव्रत) ले आजीवन ब्रह्मचर्यको व्रत लिए र राजसिंहासन त्याग गरे। यो त्यागले नै महाभारतको सम्पूर्ण कथा सुरु भयो।

शान्तनुको दोस्रो पत्नी सत्यवतीका पुत्रहरू चित्राङ्गद र विचित्रवीर्य दुवै निःसन्तान मरे। त्यसपछि व्यासले नियोगद्वारा तीन पुत्र जन्माए: अन्धा धृतराष्ट्र, पाण्डु, र विदुर।

धृतराष्ट्रको वंश (कौरवहरू)

अन्धा राजा धृतराष्ट्र र गान्धारीका सय पुत्र थिए, जसलाई कौरव भनिन्छ। तीमध्ये सबैभन्दा जेठो र महत्वाकांक्षी दुर्योधन थिए। उनको मित्र कर्ण, जो वास्तवमा कुन्तीको ज्येष्ठ पुत्र थिए, सधैं उनको साथमा रहे। शकुनि, गान्धारीको दाजु, ले पासाको खेल र युद्धको योजना बनाए।

प्रमुख कौरव पात्रहरू:

दुर्योधन: ईर्ष्यालु र शक्तिको भोको
दुःशासन: दुर्योधनको सहयोगी, द्रौपदी अपमानमा संलग्न
कर्ण: वीर र दानवीर, तर गलत पक्षमा लडे
शकुनि: षड्यन्त्रकारी र बदलाको खोजी गर्ने

पाण्डुको वंश (पाण्डवहरू)

पाण्डु शापका कारण सन्तान जन्माउन असमर्थ थिए। त्यसैले उनका दुई पत्नी कुन्ती र माद्रीले देवताहरूलाई आव्हान गरी पाँच पुत्र जन्माइन्:

युधिष्ठिर (धर्मपुत्र): सत्यवादी र न्यायप्रिय, तर जुवामा कमजोर
भीम (वायुपुत्र): अतुलनीय शक्तिशाली र क्रोधी
अर्जुन (इन्द्रपुत्र): संसारको सर्वश्रेष्ठ धनुर्धर
नकुल र सहदेव (अश्विनी कुमार): रूपवान र बुद्धिमान

तिनीहरू सबैको साझा पत्नी द्रौपदी थिइन्, जो अग्निकन्या र सम्मानको प्रतीक हुन्।

कृष्ण: मार्गदर्शक र साक्षी

भगवान् कृष्ण महाभारतको केन्द्रीय पात्र हुन्। उनी विष्णुको अवतार, पाण्डवका मित्र, र अर्जुनका सारथी थिए। कुरुक्षेत्रको युद्धमैदानमा उनले अर्जुनलाई भगवद्गीताको उपदेश दिए, जो आजसम्म संसारको सबैभन्दा महान् दार्शनिक ग्रन्थ मानिन्छ।

संघर्षको सुरुवात

पाण्डव र कौरवबीचको संघर्ष बाल्यकालदेखि नै सुरु भयो। दुर्योधन र शकुनिले पाण्डवलाई मार्ने धेरै प्रयास गरे:

लाक्षागृहमा जलाउने षड्यन्त्र
विषयुक्त खाना दिने प्रयास
पासाको खेलमा धोका दिएर सबै हानि गर्ने

पासाको खेलमा युधिष्ठिरले राज्य, सम्पत्ति, दाजुभाइहरू, आफू र अन्तमा द्रौपदीलाई समेत हारे। द्रौपदीलाई दरबारमा ल्याएर अपमान गरियो, जुन युद्धको मुख्य कारण बन्यो।

वनवास र अज्ञातवास

पाण्डवहरूले बाह्र वर्ष वनवासमा र एक वर्ष अज्ञातवासमा बिताए। यो समयमा तिनीहरूले धेरै ऋषिमुनिहरूसँग भेट गरे र ज्ञान प्राप्त गरे। अर्जुनले शिवबाट पाशुपतास्त्र पाए र इन्द्रको दरबारमा गएर दिव्य अस्त्रहरू सिके।

कुरुक्षेत्र युद्ध: धर्मयुद्ध

वनवास पूरा गरेपछि पाण्डवहरूले आफ्नो राज्य फिर्ता माग्दा दुर्योधनले पाँच गाउँसमेत दिन अस्वीकार गरे। कृष्णले शान्तिका लागि प्रयास गरे तर असफल भए। अन्ततः कुरुक्षेत्रको मैदानमा १८ दिनको महाभयंकर युद्ध भयो।

युद्धका मुख्य घटनाहरू:

पहिलो दिनदेखि दसौं दिनसम्म: भीष्म सेनापति थिए। उनी अजेय थिए तर शिखण्डीको प्रयोग गरेर अर्जुनले तिनलाई पराजित गरे।

एघारौं दिनदेखि पन्ध्रौं दिनसम्म: द्रोणाचार्य सेनापति बने। अभिमन्यु, अर्जुनको १६ वर्षीय छोरा, चक्रव्यूहमा फसेर अन्यायपूर्वक मारिए। यो घटनाले युद्धलाई अझ क्रूर बनायो।

सोह्रौं र सत्रौं दिन: कर्ण सेनापति बने। उनको कवच-कुण्डल इन्द्रले लिइसकेका थिए। अन्ततः कृष्णको रणनीतिअनुसार अर्जुनले तिनलाई मारे।

अन्तिम दिन: दुर्योधन पराजित भए। अश्वत्थामा, कृपाचार्य र कृतवर्मा मात्र कौरव पक्षबाट बाँचे।

भगवद्गीता: महाभारतको सार

युद्ध सुरु हुनुअघि अर्जुन आफ्नै दाजुभाइ, गुरु र नातेदारहरू विरुद्ध लड्न असमर्थ भए। कृष्णले तिनलाई गीताको उपदेश दिए:

"कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।" (तिम्रो अधिकार कर्ममा मात्र छ, फलमा कहिल्यै छैन।)

गीताले सिकाउँछ:

धर्म (कर्तव्य) सर्वोपरि छ
आसक्ति बिना कर्म गर्नुपर्छ
आत्मा अमर छ, शरीर नाशवान
ज्ञान, भक्ति र कर्म तीनै महत्त्वपूर्ण छन्

युद्धपश्चात्: विजय र विनाश

पाण्डवहरूले युद्ध जिते तर मूल्य भयानक थियो। दुवै पक्षका लाखौं योद्धा मरे। धृतराष्ट्र र गान्धारीको शोक असहनीय थियो। भीष्म, जो शरशय्यामा थिए, युधिष्ठिरलाई राजधर्मको उपदेश दिएर देह त्यागे।

युधिष्ठिर राजा बने तर अपराधबोधले सताइए। ३६ वर्षपछि कृष्णको यादव वंश पनि नाश भयो। पाण्डवहरूले राज्य त्यागेर हिमालयतर्फ महाप्रस्थान गरे। एकएक गरेर सबै ढले, अन्तमा युधिष्ठिर मात्र देह सहित स्वर्ग पुगे।

महाभारतको सार र सन्देश

महाभारत कुनै सामान्य युद्धकथा होइन। यसमा मानव जीवनका सबै पक्ष समावेश छन्:

१. धर्मको जटिलता

धर्म सधैं स्पष्ट हुँदैन। युधिष्ठिरले द्रोणलाई मार्न झुट बोल्नुपर्‍यो। कृष्णले कर्णको पाङ्ग्रा धँस्नु नैतिक थियो कि? यी प्रश्नहरूको सजिलो जवाफ छैन।

२. पात्रहरूको मानवीयता

कुनै पनि पात्र पूर्ण शुभ वा अशुभ छैन:

युधिष्ठिर सत्यवादी तर जुवामा कमजोर
कर्ण दानवीर तर घमण्डी
भीष्म ज्ञानी तर मौन साक्षी
द्रौपदी शक्तिशाली तर बदलाको भावना राख्ने

३. कर्म र फल

प्रत्येक कार्यको परिणाम हुन्छ। द्रौपदीको अपमानले युद्ध ल्यायो। कर्णको कुन्तीलाई अस्वीकारले उनको मृत्यु निम्त्यायो।

४. स्त्री शक्ति

द्रौपदी, कुन्ती, गान्धारी, सुभद्रा जस्ता महिलाहरू कमजोर थिएनन्। तिनीहरूले कठिन निर्णय लिए र इतिहास परिवर्तन गरे।

५. मित्रता र निष्ठा

कृष्ण र अर्जुनको मित्रता, कर्ण र दुर्योधनको निष्ठा, युधिष्ठिर र आफ्ना कुकुरको प्रेम - यी सबै सम्बन्धको विभिन्न रूप देखाउँछन्।

आधुनिक सान्दर्भिकता

महाभारत आज पनि प्रासंगिक छ:

नैतिक द्वन्द्व: हामी पनि सही र गलतबीच छनौट गर्नुपर्छ
शक्तिको दुरुपयोग: दुर्योधनजस्तै आज पनि अनेक शक्तिशाली व्यक्तिहरू छन्
कर्तव्य र प्रेम: अर्जुनजस्तै हामी पनि कर्तव्य र भावनाबीच फसिन्छौं
बदलाको विनाश: बदलाको भावनाले सबैलाई नाश गर्छ

निष्कर्ष

महाभारत मात्र कथा होइन, जीवनको दर्पण हो। यसले सिकाउँछ कि संसार सेतो र कालोमा विभाजित छैन - यो ग्रे शेड्सले भरिएको छ। प्रत्येक पात्रमा शुभ र अशुभ दुवै छन्। महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको आफ्नो धर्म (कर्तव्य) पहिचान गर्नु र त्यसलाई निष्ठापूर्वक पालन गर्नु हो।

व्यासजीले भनेका छन्:

"यद् इहास्ति तद् अन्यत्र, यन् नेहास्ति न तत् क्वचित्।" (जे महाभारतमा छ, त्यो अन्यत्र पनि छ। जे यहाँ छैन, त्यो कतै पनि छैन।)

महाभारत केवल पढ्ने होइन, बाँच्ने ग्रन्थ हो। यसको प्रत्येक पात्र, प्रत्येक घटना हामीलाई जीवनको गहिरो सत्य सिकाउँछ। आज पनि जब हामी नैतिक द्वन्द्वमा फस्छौं, भगवद्गीताका शब्दहरू हामीलाई मार्ग देखाउँछन्।

"धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः।" धर्मको भूमि कुरुक्षेत्रमा युद्धका लागि एकत्रित भएका...

यो महाभारतको पहिलो श्लोक हो र यसले नै यो महाकाव्यको सार बुझाउँछ - यो युद्धमात्र होइन, धर्मको युद्ध हो।

पुनश्च: यो लेख कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) को सहयोगमा लेखिएको हो। यस लेखको उद्देश्य महाभारत महाकाव्यप्रति लेखकको गहिरो आदर, सम्मान र श्रद्धा व्यक्त गर्नु मात्र हो। महाभारत हाम्रो सनातन संस्कृति र धार्मिक परम्पराको अमूल्य धरोहर हो। यस लेखमा कुनै पनि त्रुटि वा अपूर्णता भए त्यसको लागि क्षमाप्रार्थी छु। पाठकहरूलाई मूल ग्रन्थ र विद्वान् व्याख्याताहरूबाट पूर्ण ज्ञान प्राप्त गर्न आग्रह गरिन्छ।